سفره گواهگیری ( عقد زرتشتیان) ؛ ازدواج در آیین زرتشتی
مقدمه
ازدواج، از دیرباز نه تنها یک پیوند اجتماعی بلکه یک پیمان مقدس در فرهنگهای کهن ایرانی به شمار میرفته است. در میان همهی آیینها، ازدواج در دین زرتشتی یا همان گواهگیری جایگاهی ویژه دارد؛ چرا که در این سنت، پیوند زن و مرد تنها یک قرارداد خانوادگی نیست، بلکه عهدی معنوی در حضور اهورامزدا و فروهرهای نیک است. زرتشتیان این پیمان را با سرودهای خجسته از خرده اوستا و گاتها آغاز میکنند و آن را با نمادهایی چون سدره، کشتی، آتش روشن و بوی خوش زرتشتی پاس میدارند.
با این حال، دربارهی آیینهای زرتشتی، پرسشها و حتی شبهات بسیاری در ذهن مردم نقش بسته است. برای نمونه، برخی جستجو میکنند که آیا «ازدواج خواهر و برادر در دین زرتشت» حقیقت دارد؟ یا «سن ازدواج در دین زرتشتیان» چگونه بوده است؟ این پرسشها گاه از نوشتههای تاریخی غیرموثق یا برداشتهای اشتباه ریشه گرفتهاند و باعث شده چهرهی آیین زرتشتی بهدرستی شناخته نشود.
هدف این مقاله آن است که با نگاهی پژوهشی و در عین حال ساده و روان، حقیقت را آشکار سازد: ازدواج در آیین مزدیسنا بر پایهی آزادی، خرد و پاکی استوار است؛ هیچ نشانی از ازدواج با محارم در آن وجود نداشته و سن ازدواج نیز بر اساس بلوغ جسمی و عقلی تعیین میشده است. از سوی دیگر، ما به سراغ جلوههای زیبای این سنت میرویم؛ جایی که سفرهی گواهگیری با ترمهی یزد، قند سبز زرتشتی، خرده اوستا، آینه، چراغ و دیگر نمادهای اصیل چیده میشود و تفاوتی چشمگیر با دیگر سفرههای عقد ایرانی دارد.
پس اگر میخواهید هم به پرسشهای تاریخی پاسخ درست بیابید و هم با زیباییهای لوازم سفره گواه گیری زرتشتی آشنا شوید، این مطلب برای شما نوشته شده است.
بخش اول: ازدواج در دین زرتشت – باورها و واقعیتها
ازدواج در آیین مزدیسنا
در دین زرتشتی، ازدواج تنها یک قرارداد اجتماعی نیست، بلکه پیمانی مقدس در برابر اهورامزدا و با حضور فروهرهای نیک شمرده میشود. اساس این پیوند بر سه اصل همیشگی آیین مزدیسنا بنا شده است: اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک. زن و مرد با ورود به پیمان زناشویی، تعهد میکنند که در کنار یکدیگر زندگیای سرشار از راستی و پاکی بسازند. نمونه روشن تاریخی آن، ازدواج زرتشت با دخترش پورچیستا است که او را به همسری جاماسپ، وزیر گودرز شاه، درآورد. این نمونه نشان میدهد که ازدواج زرتشتیان بر پایه خرد و انتخاب آزادانه بوده و هیچ نشانی از خویشاوندی نزدیک یا ازدواجهای غیرمعمول در آن دیده نمیشود.
آیا ازدواج خواهر و برادر در دین زرتشت وجود داشته؟
یکی از پرسشهای رایج و البته پرجستجو در اینترنت این است که آیا «ازدواج خواهر و برادر در دین زرتشتی» حقیقت دارد؟ پاسخ روشن و قاطع این است: خیر. این باور از گزارشهای جانبدارانهی یونانیان و بعدها برخی نویسندگان عرب وارد تاریخ شده است. در اوستا و متون پهلوی، هیچ اشارهای به چنین سنتی وجود ندارد. سوءبرداشت بیشتر از واژهی پهلوی «خواتودتام» شکل گرفته است. این واژه در اصل به معنای مهربانی و دوستی با خویشان یا همان صلهرحم است، نه ازدواج با محارم. برخی مورخان نیز ازدواجهای درباری مانند نسبت دادهشده به کمبوجیه یا یزدگرد دوم را به آیین زرتشتی تعمیم دادهاند، در حالی که این موارد بیشتر ساختهوپرداختهی دشمنان سیاسی ایران باستان بوده و پایهای در سنت زرتشتی ندارد.
گونههای ازدواج در ایران باستان
برای رفع هرگونه برداشت نادرست، بد نیست به گفتههای موبد آذرگشسب درباره انواع ازدواج در ایران باستان اشاره کنیم:
در آیین زرتشتی چندهمسری رایج نبوده و مردان حق نداشتند بیش از یک زن اختیار کنند. بنابراین، انواع ازدواج عمدتاً بر اساس شرایط خانواده و نیازهای اجتماعی طبقهبندی میشد:
-
پادشاهزن: دختران پس از رسیدن به سن ازدواج با رضایت پدر و مادر پیوند زناشویی داشتند. این نوع ازدواج، همسر اصلی و قانونی فرد بهشمار میرفت.
-
چَکر زن: اگر زنی پس از درگذشت همسر خود با مرد دیگری ازدواج میکرد، این ازدواج تحت عنوان «چَکر زن» ثبت میشد.
-
ایوَک زن: در زندگی زناشویی، اگر مرد فرزند پسر نداشت و فقط دختر داشت، برای حفظ نام خانوادگی، دختر نخستین پسر خود را پس از زایمان به پدر خود هدیه میداد. این رسم سبب برداشتهای نادرست شده بود که گمان میکردند پدر با دختر خود ازدواج کرده است، در حالی که فرزند تنها به یادگار به پدر تعلق میگرفت.
-
ستر زن: اگر مرد یا پسر بدون فرزند درگذشته بود، خویشان دختری را با هزینه خود به نام او به ازدواج مرد دیگری درمیآوردند. شرط این ازدواج این بود که زن و شوهر یکی از فرزندان خود را به نام فرد درگذشته به فرزندخواندگی بپذیرند تا یاد و نام او در خانواده حفظ شود. این رسم نیز گاهی باعث برداشتهای نادرست میشد که گمان میکردند خواهر با برادر خود ازدواج کرده است، در حالی که فرزند تنها به یاد و نام او پیشکش میشد.
-
خودرای زن: اگر دختر و پسر به سن قانونی ازدواج میرسیدند و با دلبستگی یکدیگر را میخواستند، اما پدر و مادر راضی نبودند، پیوند آنان تحت عنوان «خودرای زن» ثبت میشد و بدون رضایت والدین انجام میگرفت.
همانگونه که دیده میشود، این تقسیمبندیها بیشتر جنبه اجتماعی داشته و ربطی به ازدواج با محارم ندارد.
سن و شرایط ازدواج در دین زرتشتی
در آیین زرتشت، بلوغ و سن بالندگی تنها به رشد جسمانی وابسته نیست، بلکه بر پایهی دانایی و خردمندی انسان سنجیده میشود. چنانکه در اوستا آمده است:
«یَوانم هومَننگهم هووچنگهم هوشیه اوتنم هو داینم اَشَه ونم اَشَهی رَتوم یَزَه مَییده»
(یوان = جوان، هو = نیک، مننگ = منش، وچنگ = گفتار، شیه اوتنم = کردار، داین = وجدان، اَشَه = راستی، یزت = ستایش)
برگردان آن چنین است:
«جوان نیکاندیش، نیکگفتار، نیککردار، باوجدان و پیرو راستی را میستاییم.»
بر پایهی این نگرش، بلوغ در دین زرتشتی به معنای رسیدن به سن خردمندی و توانایی تشخیص نیکی از بدی است. از همینرو، جشن «سدرهپوشی» بهعنوان نمادی از آغاز زندگی خردمندانه برای نوجوانان برگزار میشود.
با این حال، در کتاب آیین احوال شخصیه زرتشتیان ایران، که مبنای مقررات رسمی جامعه زرتشتی در کشور است، سن قانونی برای پسران و دختران ۱۸ سال تمام تعیین شده است.
در عمل، طبق سنتها و ضوابط امروزی زرتشتیان ایران، حداقل سن ازدواج برای دختران ۱۶ سال تمام و برای پسران ۱۸ سال تمام است، و اجرای مراسم زناشویی پیش از این سنها مجاز نیست.
بخش دوم: فلسفه و نمادهای سفره گواهگیری زرتشتی
چرا «گواهگیری»؟
در دین و آیین زرتشتی، مراسم ازدواج تنها یک پیوند میان دو انسان نیست، بلکه پیمانی مقدس در حضور اهورامزدا، فروهر نیکان، موبدان و خویشاوندان است. واژهی «گواهگیری» به معنای شاهد بودن و گواه بودن بر این پیوند مقدس است. در این آیین، سرودهایی از گاتها و خرده اوستا خوانده میشود تا یادآور شود که این پیمان بر پایهی راستی و اندیشهی نیک استوار است. اجرای آیین همزمان به زبان فارسی و اوستایی، نشاندهندهی پیوند نسل امروز با میراث نیاکان است.
رنگ سبز و فلسفه آن
یکی از ویژگیهای برجستهی سفره عقد (گواه گیری) زرتشتیان، رنگ سبز است. همهچیز از قند سبز زرتشتی گرفته تا کلاه سبز داماد، تور عروس، دستمال و حتی نخ و سوزن به رنگ سبز انتخاب میشوند. این رنگ نماد امرداد، ایزد جاودانگی، سرسبزی و خوشبختی است. همانگونه که در آیینهای باستانی از گیاهان و عطرهایی چون بوی خوش زرتشتی برای پاکیزگی فضا استفاده میشد، رنگ سبز نیز نمادی از پاکی و زندگی جاودان است.
نمادها و وسایل سفره عقد زرتشتی
سفره گواهگیری پر از نشانههایی است که هر کدام فلسفهای عمیق دارند:
- خرده اوستا و کشتی:یادآور پایبندی زوجین به دین و پیمان مقدس.
- آینه و چراغ روغنی:نماد روشنایی دلها و جاودانگی آتش، که ریشه در نگهداری شعلههای مقدس در خانههای زرتشتی دارد.
- نخ و سوزن سبز:پیوند ناگسستنی عشق و زندگی مشترک.
- قیچی:همازوری، یاری و همکاری در زندگی.
- انار، سیب، تخممرغ، برنج و آویشن:نماد باروری، فراوانی، تندرستی و فرزندآوری.
- نقل، شربت و لُرک:شیرینی و شادی در آغاز زندگی نو.
- گل و گلاب:زیبایی، پاکی و معنویت.
این ترکیب نشان میدهد که هر عنصر سفره، پیامی اخلاقی و معنوی دارد و تنها جنبهی تزئینی ندارد.
تفاوت سفره گواهگیری با سایر سفرههای عقد ایرانی
سفره عقد در میان اقوام ایرانی جلوههای گوناگون دارد، اما سفره گواهگیری زرتشتی با سادگی و معنویت خود شناخته میشود. در حالیکه بسیاری از سفرههای عقد بیشتر بر خوراکیها و تزئینات تمرکز دارند، سفره زرتشتی بر نمادگرایی و پیوند با معنویت تأکید دارد. هر وسیلهی آن حامل پیام است؛ از کتاب خرده اوستا تا سدره و کشتی، از آتشدان تا قند سبز. همین اصالت و سادگی سبب شده است که این سفره نه تنها برای زرتشتیان، بلکه برای پژوهشگران فرهنگ ایرانی نیز الهامبخش باشد.
بخش سوم: جایگاه ازدواج زرتشتی در فرهنگ امروز
امروز، پس از گذشت هزاران سال از دوران باستان، ازدواج در دین زرتشت همچنان با همان روح اصیل و معنوی برگزار میشود. برخلاف برخی سوءتفاهمهایی که در گذشته و حتی فضای مجازی دربارهی موضوعاتی مانند ازدواج با محارم در دین زرتشتی مطرح شده، پژوهشهای معتبر از جمله نوشتههای استاد موبد کورش نیکنام به روشنی بیان میکند که چنین ادعاهایی نهتنها نادرست است، بلکه با جوهرهی گاتها و پیام زرتشت در تضاد کامل قرار دارد. اساس ازدواج زرتشتی بر آزادی انتخاب، خردورزی، برابری زن و مرد و پیوند بر پایهی راستی است.
در فرهنگ امروز، چه در میان زرتشتیان ایران و چه پارسیان هند، مراسم ازدواج همچنان با برپایی سفره گواهگیری برگزار میشود. این سفره نمادی از هویت و پیوند با گذشته است. عروس و داماد با سدره و کشتی در برابر آتش جاویدان میایستند، موبدان بخشهایی از خرده اوستا و گاتها را میخوانند و خانوادهها با افشاندن بوی خوش زرتشتی فضای مراسم را آکنده از آرامش و پاکی میسازند.
وسایل سفره نیز همچنان اصالت خود را حفظ کردهاند؛ از قند سبز زرتشتی که نماد شیرینی و سرسبزی است، تا کلاه سبز داماد، آینه و چراغ که روشنایی و امید را به زندگی مشترک میبخشند. حتی انتخاب مخمل سبز و ترمه یزدی برای پوشش سفره نشان از پیوند آیینهای دینی با هنر و صنایعدستی اصیل ایرانی دارد.
امروزه بسیاری از زوجها، چه زرتشتی و چه علاقهمند به فرهنگ باستانی ایران، به دنبال بازآفرینی این سفره هستند. در فروشگاههایی مانند گالری آرشادی، ستهای کامل لوازم سفره گواهگیری زرتشتی شامل خرده اوستا، دولوگها، قند سبز، آینه، شمع و دیگر وسایل ارائه میشود تا زوجهای جوان بتوانند پیوند خود را با همان زیبایی و معنویت نیاکان جشن بگیرند.
این پیوند میان سنت و زندگی مدرن، نشان میدهد که ازدواج در آیین زرتشتی نهتنها یک رسم تاریخی، بلکه الگویی برای زندگی امروزی است؛ الگویی بر پایهی عشق، خرد، راستی و پیوندی جاودان.
جمعبندی
ازدواج در دین زرتشت بیش از یک پیمان خانوادگی است؛ این آیین، پیوندی است میان عشق، خرد و راستی. نگاهی گذرا به سرودههای گاتها نشان میدهد که زرتشت نهتنها ازدواج را راهی برای آرامش و رشد فردی و اجتماعی میدانست، بلکه هرگونه نسبت دادن ازدواج با محارم در دین زرتشت نادرست و ساختهی دشمنان فرهنگی بوده است. امروز نیز زرتشتیان در ایران و دیگر کشورها همچنان با برپایی سفره گواهگیری، نمادهای سبز، اوستا و روشنایی، این سنت دیرینه را زنده نگه داشتهاند. اگر به زیبایی و اصالت این مراسم علاقهمندید، میتوانید از مجموعهی ویژهی ما در لوازم سفره گواه گیری زرتشتی بازدید و با جزئیات این میراث فرهنگی بیشتر آشنا شوید.
منابع ( یاری نامه ):
پژوهنده فرهنگ ایران باستان ، زنده یاد موبد کورش نیکنام
خرده اوستا، برگردان از دین دبیره به کوشش رشید شهمردان
گاتاها سرودهای زرتشت، دکتر آبتین ساسانفر
ایران در زمان ساسانیان، آرتور کریستن سن
مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان، موبد اردشیر آذرگشسب