همه‌ چیز دربارهٔ نماز و روزه در دین زرتشتی – آیینی بر پایهٔ آزادی، خرد

 

مقدمه:  نماز و روزه ؛ پیوند انسان با نور و راستی

از روزگاران کهن، ایرانیان باستان برای گفت‌وگو با روشنایی و هماهنگی با خرد جهانی لحظه‌هایی خاص را برمی‌گزیدند؛ لحظه‌هایی که بعدها در سنت زرتشتی به سه شکل برجسته خود را نشان داد: نماز، نیایش و پرهیزکاری (نَبُر یا روزه‌ی زرتشتی). هر سه، اگرچه در ظاهر اعمالی جداگانه‌اند، اما در ژرفا روشی واحد برای پالودگی درون و پیوند انسان با «نور» و «راستی» به شمار می‌آیند.

در آیین زرتشتی، نیایش نه امری دستوری است، نه ابزاری برای جلب لطف پروردگار؛ بلکه انتخابی آزادانه برای پاک‌تر زیستن است. نماز، عملی مقدس اما غیر اجباری است؛ لحظه‌ای که انسان رو به نور می‌ایستد و با اندیشه‌ای روشن، درون خویش را صیقل می‌دهد. در متون اوستایی، واژهٔ «نماز» در اصل به معنای ستایش، سپاس و نیایش از سرِ آگاهی آمده است؛ نقطه‌ای که تفاوت بزرگ بین معنویت زرتشتی با بسیاری از نظام‌های دینی دیگر را روشن می‌کند:
در این دین، ارزش نیایش در خلوص آن است، نه در تکرار آن.

در کنار نماز، آیین «پرهیز از گوشت» یا همان روزهای «نَبُر» نیز جایگاهی معنوی دارد؛ روزهایی که در آنها، انسان با مهار خواسته‌های تن و احترام به همهٔ آفریدگان، فرصت بیشتری برای حضور درونی و آرامش می‌یابد. برخلاف مفهوم روزه در برخی ادیان، نَبُر در زرتشتی‌گری نه برای رنج دادن بدن، بلکه برای تقویت مهر، لطافت و همدلی با جان‌های دیگر است. این پرهیزکاری نیز همچون نماز و نیایش، بر پایهٔ آزادی فردی و خرد ورزی استوار است.

جایگاه «نور»، «پاکی» و «راستی» همچنان محور معنویت زرتشتی است؛ سه ستونی که بدون آنها نیایش معنا نمی‌یابد. نور یادآور حضور اهورامزدا، پاکی نشانهٔ آمادگی تن و روان، و راستی جوهرهٔ مسیر معنوی انسان است. به همین دلیل، بخش‌هایی چون سدره و کشتی —که در گالری آرشادی نیز به شکل آیینی عرضه می‌شوند— تنها نمادهایی ظاهری نیستند، بلکه یادآور پیوند روزانه با راستی‌اند.

در این مقاله گام‌به‌گام با هم می‌آموزیم:
چرا نماز در دین زرتشتی اجباری نیست، چگونه نیایش به پرورش اندیشه نیک کمک می‌کند، چه آمادگی‌هایی پیش از نماز لازم است، نقش سدره و کشتی چیست، روزهای نَبُر چه فلسفه‌ای دارند، نمازهای پنج‌گانه چگونه خوانده می‌شوند، و چگونه زرتشتیان امروز—چه در ایران، چه در خارج—این سنت‌ها را با زندگی مدرن آشتی داده‌اند.

این مقاله پاسخی جامع برای هر ایرانی علاقه‌مند به ریشه‌های معنویت ایران‌زمین است؛ معنویتی که همچون نور، گرم، آزاد و بی‌اکراه است.

 

 

۱. فلسفه‌ی نیایش در آیین زرتشتی

در آموزه‌های زرتشتی، نیایش نه یک وظیفهٔ تحمیلی و نه وسیله‌ای برای جلب رضایت خداوند است؛ بلکه حرکتی درونی برای پالایش روان، هماهنگ‌کردن اندیشه با راستی و نزدیک‌شدن به روشنایی است. همان‌گونه که در گاهان آمده، انسان زمانی به اهورامزدا نزدیک می‌شود که «اندیشه، گفتار و کردار» او در مسیر اشه—راستی کیهانی—قرار گیرد. بنابراین، ارزش نیایش نه در شکل آن، بلکه در چگونگی انعکاس نورِ راستی در جان انسان است.

در زبان اوستایی، واژهٔ «نماز» با مفاهیمی چون نیایش، ستایش و سپاس پیوند دارد. نیایش یعنی به یادآوردن نیکی‌ها و سپاس‌گزاری از آنچه هستی در اختیار انسان گذاشته است. برخلاف بسیاری از سنت‌های عبادی که تمرکزشان بر طلب کردن، خواستن و رفع نیازهای شخصی است، در آیین زرتشتی نیایش تمرینی برای گسترش آگاهی است؛ فرصتی برای اینکه انسان لحظه‌ای درنگ کند و بپرسد:
«آیا امروز اندیشه‌ام نیک بود؟ آیا گفتاری راستین داشتم؟ آیا به اندازهٔ توانم به جهان سود رساندم؟»

موبد نیکنام در پاسخ‌های متعدد خود بر این اصل تأکید می‌کند که نیایش از روی اجبار نه‌تنها سودی ندارد، بلکه بی‌ارزش است. زیرا در این آیین، نیایش زمانی معنا پیدا می‌کند که از سرِ آگاهی، رضایت و میل درونی باشد؛ نه از روی «ترس»، «اجبار» یا «عادت». به باور وی، خداوند نیازی به تملق و تکرار ندارد؛ این انسان است که با نیایش، مسیر ذهن خود را از آشفتگی به سوی روشنایی هدایت می‌کند.

در واقع، جوهرهٔ نیایش زرتشتی «اندیشهٔ نیک» است. تشریفات ظاهری—از جمله جهت ایستادن، زمان نیایش یا شکل خواندن دعا—در برابر کیفیت نیت و پاکی اندیشه اهمیت ثانویه دارند. سدره و کشتی نماد آمادگی و پاکی‌اند، اما موبدان بارها گفته‌اند:
«اگر دل پاک نباشد، هیچ لباسی آدمی را برای نیایش آماده نمی‌کند.»

این دیدگاه، نماز زرتشتی را از رفتارهای صرفاً تشریفاتی جدا می‌سازد. نیایش در این آیین ابزاری برای اتصال انسان به نور اهورایی است؛ نوری که نماد خرد، مهربانی و راستی است. انسان هنگام نیایش، در برابر این نور نه خم می‌شود و نه التماس می‌کند؛ بلکه می‌ایستد، دست‌ها را می‌گشاید و می‌گوید:
«سپاس از آنِ توست، و کوششی که می‌کنم برای نزدیک‌تر شدن به راستی.»

به همین دلیل است که نیایش زرتشتی ریشه در آزادگی دارد. نماز پنج‌گانه، حتی پوشیدن سدره و کشتی، نه الزام قطعی که پیشنهادی برای بهتر زیستن است. هرچه نیایش آگاهانه‌تر باشد، اثر آن در منش و رفتار آشکارتر می‌شود.

از نگاه این آیین، نیایش زمانی به حقیقت خود می‌رسد که انسان پس از پایان دعا، نیکی بیشتری به جهان ببخشد؛ زیرا رسالت نیایش، تغییر جهان نیست—تغییر خود انسان است.

 

۲. آمادگی برای نیایش؛ پاکی جسم و روان

در آیین زرتشتی، نیایش تنها مجموعه‌ای از واژه‌ها نیست؛ آمادگی‌ای است برای ورود به حالتی روشن و هماهنگ با راستی. به همین دلیل، در تقریباً همهٔ پاسخ‌هایی که موبد دکتر کوروش نیکنام دربارهٔ «شیوهٔ درست نیایش» داده‌اند، نخستین نکته پاکیزگی جسم و آرامش روان است. این پاکی نه به‌معنای انجام مناسک پیچیده یا وضوی رسمی، بلکه نوعی طراوت درونی و بیرونی است که انسان را آمادهٔ پیوند با نور می‌کند.

 

چرا پاکیزگی پیش از نیایش ضروری است؟

در نگاه اوستایی، انسان هنگام نیایش در برابر نور اهورایی می‌ایستد. نور نماد پاکی، راستی و روشنی خرد است؛ بنابراین شایسته است که نیایشگر نیز با بدنی تمیز، لباسی پاک و اندیشه‌ای آرام وارد این لحظه شود. موبد نیکنام بارها تأکید کرده است:
«نیایش با تنِ آلوده یا ذهن آشفته اثر خود را از دست می‌دهد.»

این پاکی نوعی احترام است؛ احترام به خود، به هستی، و به لحظه‌ای که قرار است انسان در آن حقیقت را بیاد آورد.

 

شست‌وشوی دست و رو؛ اهمیت آب روان

در بیشتر پاسخ‌های موبد نیکنام اشاره شده که پیش از نماز زرتشتی، شست‌وشوی دست و صورت واجب نیست، اما بسیار توصیه شده است. آب در فرهنگ زرتشتی نماد فره‌وشی، پاکی و زندگی است؛ به‌ویژه آب روان که آلودگی را با خود می‌برد.

شستن دست، صورت و گردن کمک می‌کند بدن از گرما و تنش روز آزاد شود و ذهن آمادهٔ سکوت و تمرکز گردد. این عمل هم جنبهٔ بهداشتی دارد و هم نمادین است؛ یعنی پاک‌کردن نشانه‌های خستگی و ورود آگاهانه به لحظهٔ نیایش.

 

آیا شستن پا لازم است؟ پاسخ موبد نیکنام

در یکی از پرسش‌های رایج، دربارهٔ شست‌وشوی پا سؤال شده بود و موبد نیکنام پاسخ دادند:
«بله، توصیه شده است.»
نه از سر اجبار، بلکه برای آنکه انسان با بدنی سبک و بی‌آزار وارد نیایش شود. به‌ویژه اگر قرار است روی زمین یا فرش نیایش بنشیند یا بایستد، پاکی پاها بخشی از آراستگی طبیعی به‌شمار می‌آید.

 

لباس تمیز و آراستگی؛ نقش سدره و کشتی

یکی از اصول قدیمی برای آمادگی نیایش، پوشیدن سدره و بستن کشتی است؛ پوششی که نماد پاکی، سپیدی و یادآوری پیمان نیک‌اندیشی است. در پاسخ‌های موبد نیکنام به‌صراحت آمده که خواندن نماز بدون سدره و کشتی نیز ممکن است، اما «بهتر و شایسته‌تر» آن است که نیایشگر با لباس تمیز، سفید و بی‌آلایش وارد نیایش شود.

در کنار آن، بسیاری از نیایشگران برای ایجاد آرامش بیشتر از کلاه نیایش سفید استفاده می‌کنند، زیرا سپیدی آن یادآور نور و روشنایی است.

 

آرامش درونی؛ دور شدن از آشفتگی

پاکی جسم شرط لازم است، اما کافی نیست. نیایش زرتشتی زمانی معنا دارد که ذهن از آشفتگی و اضطراب فاصله بگیرد. بنابراین پیش از نیایش توصیه شده:
– چند لحظه سکوت
– چند دم عمیق
– رهاکردن تنش‌های روز
– دور شدن از خشم و اندوه لحظه‌ای

این آرامش مقدمه‌ای است برای حضور در «اندیشهٔ نیک».

 

نبودن وضوی شرعی؛ دلیل آن چیست؟

در آیین زرتشتی «وضوی شرعی» وجود ندارد، زیرا فلسفهٔ نیایش بر آگاهی و پاکی طبیعی استوار است، نه تکلیف‌های آیینی. آنچه مهم است:
– بدن تمیز
– لباس پاک
– فکر آرام
– نیت روشن
موبد نیکنام بارها گفته: «نیایش زمانی ارزش دارد که درون پاک باشد؛ نه فقط ظاهر.»

 

چرا نیایش باید رو به نور باشد؟

نور در اوستا نماد حضور اهورامزداست؛ نه به‌عنوان جسم، بلکه به‌عنوان حقیقت، دانایی و نیروی زندگی‌بخش. ایستادن رو به نور—چه نور خورشید، چه چراغ، چه آتش پاک—به نیایشگر یادآوری می‌کند که راه او به سوی روشنایی است.
به همین دلیل در بیشتر نیایش‌ها، از مهرگان تا هر پنج‌گاه، توصیه شده که نیایشگر رو به نور بایستد.

 

۳. نقش لباس در نماز زرتشتیان؛ از سدره و کشتی تا کلاه نیایش

در آیین زرتشتی، پوشاک تنها وسیله‌ای برای پوشیدن بدن نیست؛ لایه‌ای معنوی است که انسان را از آشفتگی روزمره جدا می‌کند و آمادهٔ رویارویی با نور و راستی می‌سازد. به همین دلیل در بسیاری از پاسخ‌های موبد نیکنام دربارهٔ «چگونگی نماز زرتشتی»، پوشش پاک و منظم یکی از مهم‌ترین مقدمات نیایش شمرده شده است. این توصیه نه از سر اجبار آیینی، بلکه از سر فلسفهٔ پاکی، آرامش و یادآوری عهدی درونی است.

 

چرا لباس مخصوص در نیایش توصیه شده است؟

از نگاه اوستایی، نیایش لحظه‌ای است که انسان به جایگاه درونی‌ترین حقیقت خود نزدیک می‌شود. پوشیدن لباس تمیز—به‌ویژه لباس سفید—فضایی ذهنی می‌سازد که در آن انسان از پریشانی روز فاصله می‌گیرد. همان‌طور که موبد نیکنام اشاره می‌کند، «نیایش نیازمند آمادگی است؛ آمادگی هم با پاکیزگی ظاهر و آرامش باطن آغاز می‌شود».

لباس نیایش در اینجا جنبهٔ نمادین پیدا می‌کند: سپیدی برای نور، آراستگی برای احترام، و سادگی برای فروتنی.

 

آیا پوشیدن سدره و کشتی برای نماز واجب است؟ پاسخ موبد نیکنام

یکی از پرتکرارترین پرسش‌ها این است:
«آیا بدون سدره و کشتی می‌توان نماز خواند؟»

پاسخ موبد نیکنام روشن است:
«بله، نماز بدون سدره و کشتی هم پذیرفته است؛ اما با سدره و کشتی شایسته‌تر می‌شود.»

این یعنی اجبار وجود ندارد، اما پوشیدن این دو لباس، نیایش را کامل‌تر، منظم‌تر و معنا‌دارتر می‌کند. سدره و کشتی بخشی از شخصیت دینی زرتشتی هستند؛ نه به‌عنوان تکلیف، بلکه به‌عنوان یادآوریِ انتخاب نیک.

 

سدره؛ پوشش پاکی

سدره تنها یک پیراهن سفید نیست. این لباس، نماد صفای اندیشه و پرهیز از آلودگی‌های رفتاری است. دوختِ ساده، پنبهٔ سفید، و نبودِ زینت در آن، یادآور این پیام است که نیایش باید از دلِ بی‌ریا برخیزد.
پیش از نیایش، پوشیدن سدره کمک می‌کند فرد به آرامش برسد و خود را برای گفت‌وگو با اهورامزدا آماده کند.

 

کشتی؛ ریسمان پیمان با راستی

کشتی، ریسمانی سه‌تار از پشم یا پنبه است که پیش از نیایش بسته یا مرتب می‌شود. این سه‌تار، سه اصل بنیادین زرتشتی—اندیشهٔ نیک، گفتار نیک و کردار نیک—را یادآوری می‌کند.
بستن کشتی نه تنها به نیایش حالت رسمی می‌دهد، بلکه تمرین ذهنی مهمی است:
«من درست رفتار می‌کنم و به سوی نور می‌ایستم.»

موبد نیکنام تأکید می‌کند که نیایش بدون کشتی ممکن است، اما «بستن کشتی روح نیایش را کامل‌تر می‌کند».

 

کلاه نیایش؛ سپیدی و تمرکز

کلاه نیایش با کلاه‌های معمولی یا عرقچین روزمره تفاوت دارد.
این کلاه سبک، سفید و بدون تزئین است؛ پوششی برای جمع‌کردن افکار و جلوگیری از پراکندگی ذهن. سفیدی آن همانند سدره، نماد نور و پاکی است.
بسیاری از نیایشگران هنگام نماز از این کلاه استفاده می‌کنند تا حضور ذهن بیشتری داشته باشند و فضای نیایش از حواس‌پرتی دور بماند.

 

رنگ سفید در نیایش؛ رنگ نور

سپیدی در اوستا رنگ پیروزی، راستی و روشنایی است. به همین دلیل بیشتر لباس‌های آیینی—از سدره تا کلاه نیایش—سفید هستند. حضور این رنگ در نماز، یادآوری است که نیایشگر باید ظاهر و باطن خود را به سمت «روشن‌ترین حالت ممکن» ببرد.

 

۴. ماه، روز و گاهِ نیایش در آیین زرتشتی؛ ریتم آسمانی برای نظم درونی

در آیین زرتشتی، زمان تنها یک واحد سنجش نیست؛ جریانی مقدس است که با حرکت نور، آتش و زندگی هماهنگ شده. زرتشتیان باور دارند همان‌گونه که جهان بر پایهٔ نظم «اَشا» می‌چرخد، انسان نیز با نیایش در زمان‌های مشخص، خود را با این نظم جهانی همسو می‌کند. به همین دلیل تقویم زرتشتی از گذشته تا امروز ساختاری ویژه دارد؛ ساختاری که فلسفهٔ عمیقی پشت آن نهفته است.

تقسیم‌بندی سال و ماه: هماهنگ با سنتِ ایران باستان

سال در این آیین به دوازده ماه سی‌روزه تقسیم شده است؛ ماه‌هایی که اسامی آن‌ها مانند فروردین، اردیبهشت، شهریور، مهر و آبان، ریشه در اوستا و فرهنگ ایران باستان دارند. این نام‌ها در سال ۱۳۰۴ به پیشنهاد اندیشمندان و تصویب مجلس، وارد تقویم رسمی ایران نیز شد؛ ازاین‌رو امروز نام تقویم ملی و تقویم مزدیسنا یکی است.

هر ماه، نه فقط یک بازهٔ زمانی، بلکه یادآور یک ویژگی مینوی است:

• اردیبهشت نماد راستی،
• شهریور نماد فروزه‌های آسمانی،
• امرداد نشانهٔ بی‌مرگی،
• مهر نماد پیمان و دوستی،
  و …

این نام‌ها خود بخشی از نیایش و یادآوری روزانهٔ ارزش‌ها هستند.

نام روزها؛ سفری از اورمزد تا امشاسپندان

سی روز هر ماه نیز نام‌های ویژه‌ای دارند. روز نخست با نام اورمزد (اهورامزدا) آغاز می‌شود و پس از آن، نام امشاسپندان و ایزدان ادامه می‌یابد. سه بار تکرار شدن نام «دی» از ویژگی‌های این تقویم است؛ اما برای جلوگیری از اشتباه، هر یک با نام روز بعد همراه خوانده می‌شود (دی‌به‌آذر، دی‌به‌مهر، دی‌به‌دین).

در پایان سال، پنج روز بهیزک (پنجه) قرار دارد که با نام‌های اهنود، اشتود، سپنتمد، وهوخشتره و وهیشتواش شناخته می‌شود؛ روزهایی که اهمیت معنوی ویژه دارند و نیایش‌های مخصوص بر آن‌ها خوانده می‌شود.

چرا شناخت روز و ماه برای نماز لازم است؟

در پایان نمازهای زرتشتی، بخشی به نام برساد خوانده می‌شود که در آن، نیایش‌کننده زمان نیایش را اعلام می‌کند. برای همین نمازگزار باید بداند:

• امروز ماه چندم است؟
• نام روز چیست؟
• اکنون در کدام «گاه» قرار دارد؟

این آگاهی نه یک الزام تشریفاتی، بلکه تلاشی برای هماهنگ‌شدن با نظم جهان است.

 

پنج گاه نیایش؛ تقسیم روز بر پایهٔ نور

زرتشتیان هر شبانه‌روز را به پنج بخش معنوی تقسیم می‌کنند؛ بخش‌هایی که هر یک با یک وضعیت نوری و کیهانی مرتبط است. در خرده‌اوستا برای هر گاه دعاها و بخش‌هایی ویژه تعیین شده و بهترین زمان خواندن نیایش‌های روزانه نیز همین پنج گاه هستند.

 

🔆 جدول گاه‌های نیایش

نام گاه	زمان تقریبی	ویژگی معنوی	نیایش‌های مناسب	نکات مهم
هاون‌گاه	برآمدن خورشید تا نیمروز	آغاز روشنایی و حرکت	خورشیدنیایش، مهرنیایش	در زمستان، جایگزین رپیثون می‌شود
رپیثون	نیمروز تا سه ساعت پس از آن	نور کامل و پایداری	آفرینگان‌ها	از آبان تا اسفند وجود ندارد
اوزیرین‌گاه	سه ساعت پس از نیمروز تا غروب	فرونشستن نور و بازنگری	نیایش‌های پسین	زمان مناسب تأمل و آرامش
ایوسروثرم‌گاه	غروب تا نیمه‌شب	آرامش شبانه	سروش‌یشت سر شب	خورشید و مهر نیایش در این گاه خوانده نمی‌شود
اشهن‌گاه	نیمه‌شب تا برآمدن خورشید	عمیق‌ترین لحظهٔ معنویت	ماه‌نیایش	برساد به نام روز قبل است

🗓️ جدول ماه‌های زرتشتی

شماره	نام ماه	معنا / ویژگی
۱	فروردین	فروهرها
۲	اردیبهشت	بهترین راستی
۳	خرداد	رسایی و کمال
۴	تیر	باران و باروری
۵	امرداد	بی‌مرگی
۶	شهریور	شهریاری آرمانی
۷	مهر	پیمان و دوستی
۸	آبان	آب‌ها
۹	آذر	آتش
۱۰	دی	آفرینش
۱۱	بهمن	اندیشهٔ نیک
۱۲	اسفند	فروتنی

📘 جدول نام روزهای ماه

(تقسیم به چهار دسته: امشاسپندان – ایزدان دسته اول – دسته دوم – دسته سوم)

🔹 امشاسپندان (روزهای ۱ تا ۷)

• اورمزد
• بهمن
• اردیبهشت
• شهریور
• سپندارمذ
• خرداد
• امرداد

🔹 ایزدان دسته اول (روزهای ۸ تا ۱۴)

• دی‌بآذر
• آذر
• آبان
• خیر (خور)
• ماه
• تیر
• گوش (گئوش)

🔹 ایزدان دسته دوم (روزهای ۱۵ تا ۲۱)

• دی‌بمهر
• مهر
• سروش
• رشن
• فروردین
• ورهرام
• رام

🔹 ایزدان دسته سوم (روزهای ۲۲ تا ۳۰)

• باد
• دی‌بدین
• دین
• ارد
• اشتاد
• آسمان
• زامیاد
• مانتره‌سپند
• انارام

🌟 پنج روز پنجه (بهیزک)

روز	نام
۱	اَهنود
۲	اُشتود
۳	سِپَنتمد
۴	وُهوخشتره
۵	وَهیشتواش

۵. شیوه‌ی خواندن نماز در دین زرتشتی

نماز در آیین زرتشتی پیش از آن‌که مجموعه‌ای از حرکات یا عبارت‌های ثابت باشد، فرایندی درونی برای هماهنگی انسان با اندیشهٔ نیک، گفتار نیک و کردار نیک است. به همین دلیل، زرتشتیان تأکید دارند که آغاز نیایش باید در فضایی آرام، روشن و دور از آشفتگی باشد؛ فضایی که در آن نور طبیعی، چراغ روشن یا شعلهٔ پاک حضور داشته باشد. این رویکرد برگرفته از همان آموزه‌هایی است که در خرده اوستا و سرودهای گات‌ها، نور را نماد حقیقت و راستی معرفی می‌کند.

نمازگزار در ابتدای نیایش، چند لحظه در سکوت می‌ایستد و با تنفسی آرام، ذهن را از پراکندگی دور می‌کند. در این لحظه، هدف نیایش باید در دل روشن شود:
نیایش برای جلب منافع مادی نیست؛ فرصتی برای پاک‌سازی درون و نزدیک شدن به اهورامزدا از مسیر راستی است.

پس از این آمادگی، فرد نماز را با خواندن بندهای کوتاه آغاز می‌کند. معمولاً زرتشتیان از متن‌هایی که در کتاب خرده اوستا یا نسخه‌های همراه مانند خرده اوستای جیبی آمده، استفاده می‌کنند؛ زیرا این کتاب‌ها شامل نیایش‌های روزانه، سروش‌یشت، خورشیدنیایش و مهرنیایش هستند و به‌سادگی در هر زمان قابل استفاده‌اند.

اگرچه متن اصلی نیایش‌ها در زبان اوستایی آمده، اما در آموزه‌های موبدان و نویسندگان دینی تأکید شده است که:

«خواندن نیایش به اوستایی ستوده‌تر است، اما اگر فرد معنا را به فارسی بهتر درک می‌کند، نیایش فارسی کاملاً پذیرفته و ارزشمند است.»

در کتاب نماز در دین زرتشتی نیز توضیح داده شده که «فهمیدنِ معنا بر تلفظِ دقیق برتری دارد» و اصل نیایش بر توجه، حضور قلب و اندیشهٔ نیک است. این نگاه، نماز زرتشتی را از یک تکلیف خشک به تجربه‌ای آگاهانه تبدیل می‌کند.

بسیاری از نمازها با پتِت (اعتراف به خطا و درخواست یاری برای بهتر شدن) آغاز می‌شوند. سپس بسته به زمان نیایش (گاه)، نمازگزار بخش‌های ویژهٔ همان زمان را می‌خواند؛ به‌طور نمونه، در آغاز روز خورشیدنیایش و مهرنیایش باهم خوانده می‌شود. ترتیب دقیق، تنها برای آیین‌های رسمی و یسنایی ضروری است؛ برای مردم عادی، نظم کلی و نیت پاک کافی است.

در برخی یسناها و نیایش‌های بلند، بالا آوردن دست‌ها یا «دست‌برفراشتن» توصیه شده است. این حرکت نماد سپاس، گشودگی دل و پیوند با نیروهای نیک مینوی است؛ لحظه‌ای که انسان از روشنایی یاری می‌طلبد تا در زندگی روزمره راست‌گام‌تر باشد.

با این حال، در نیایش‌های روزمره چند اشتباه رایج دیده می‌شود:
– خواندن شتاب‌زدهٔ نیایش
– توجه بیش‌ازحد به تلفظ و بی‌توجهی به معنا
– نیایش در محیط کم‌نور
– آغاز نماز در زمانی که ذهن آشفته است

در نگاه زرتشتی، این موارد ارزش نیایش را کاهش می‌دهند؛ زیرا نماز زمانی اثرگذار است که آرام، روشن و از دل باشد.

در نهایت، نماز در این آیین راهی برای قرب‌جستن به نور و پیمان دوباره با راستی است؛ نه وظیفه‌ای سنگین، نه تشریفاتی پیچیده. این نیایشِ ساده، که می‌توان آن را با اوستا یا فارسی خواند، انسان را به همان مسیری بازمی‌گرداند که در گات‌ها آمده:
مسیر روشن‌کردن درون، برای روشن‌کردن جهان.

 

۶. نماز زرتشتی از نگاه موبدان معاصر؛ آزادی، خرد و نیت پاک

در آیین زرتشتی معاصر، نیایش یا نماز بیش از یک آیین تشریفاتی تلقی می‌شود؛ بسیاری از موبدان بر این باورند که نماز ابزاری برای تمرین راستی و پاکی درونی است، نه وسیله‌ای صرف برای جلب لطف اهورامزدا. در این دیدگاه، نیایش یک تمرین اخلاقی است که با فکر نیک و کردار نیک تقویت می‌شود و نه یک وظیفه‌ی سخت‌گیرانه یا گناه‌زدایی خودکار.

یکی از تاکیدات اصلی این دیدگاه، عدم اجبار در نماز است. بر اساس آموزه‌های موبدان، هیچ‌کس به‌خاطر نخواندن نماز «گناه‌کار» تلقی نمی‌شود؛ بلکه هر فرد بر مبنای توان، وقت و حال معنوی خود می‌تواند نیایش کند. این رویکرد نه‌تنها نشاندهنده‌ی احترام به اختیار فرد بلکه بیانگر فهم عمیق‌تری از معنای نماز در زرتشتی‌گری است: نماز مکملِ اندیشه‌ی نیک است، نه جایگزینی برای آن.

از دید موبدان، اصل دین زرتشتی سه رکن دارد: پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک. نیایش در این خط فکری بخشی از کردار نیک به شمار می‌آید؛ اما عبادت واقعی وقتی رخ می‌دهد که نیایش به همراه اخلاق و عمل نیک باشد. این یعنی، نیت در نماز اهمیت محوری دارد: نیتی که از دل برآید، با فهم عمیق همراه باشد و با تصمیم آگاهانه‌ی انسان به سوی راستی سوق یابد.

در منابع موبدان معاصر نیز تاکید می‌شود که نماز نباید تبدیل به روتینی صرف شود. بر طبق گفته‌ی برخی موبدان، نیایش زمانی عمیق و پرمعناست که از درون برانگیخته شود، نه صرفاً برای انجام یک تکلیف مذهبی. این نگرش نشان‌دهنده‌ی پختگی معنوی در میان زرتشتیان فعلی و تلاشی برای حفظ اصالت سنتی در عین واکنش به مدرنیته است.

یکی از نمادهای مهم در برخی نیایش‌های یسنا، دست‌برفراشتن است؛ حرکتی که نماد گشودن وجود انسان به سوی نور و اهورامزداست. این حرکت معنوی نه فقط بیان سپاس بلکه نوعی یادآوری پیمان با راستی است؛ پیمانی که زرتشتیان آن را آزادانه می‌بندند، نه از روی اجبار.

همچنین برخی موبدان اشاره می‌کنند که نیایش جمعی در آتشکده‌ها در روزهای مقدس (مثل روز اورمزدگان یا مهریگان) اهمیت دارد، اما نیایش فردی نیز آموزه‌ای مقدس است که انسان را به ارتباط مستقیم با اهورامزدا و وجدان اخلاقی‌اش نزدیک‌تر می‌کند. در این باور، نیایش انسانی همیشه در حال ارزیابی معنوی خود است و نمی‌توان آن را به‌سادگی به وظیفه‌ای خشک خلاصه کرد.

در جمع‌بندی، دیدگاه موبدان معاصر به نماز زرتشتی یک تصویر بسیار انسانی، آزاد و اخلاق‌گرا ارائه می‌دهد. آن‌ها نماز را نه به عنوان الزام دینی، بلکه به عنوان «دعوتی برای زیستن با نیت پاک، خرد و راستی» می‌بینند — چیزی که نه تحمیل است و نه یک گام نمادین، بلکه تجسم ارزش‌هایی است که در اوستا، گات‌ها و خرده‌اوستا ریشه دارد.

 

 

۷. تفاوت نیایش سنتی و نیایش امروزی زرتشتیان

نیایش در آیین زرتشتی، همچون بسیاری از عناصر فرهنگی ایران، در گذر زمان دستخوش تغییراتی شده است؛ اما روح آن—پیوند انسان با نور و راستی—همچنان ثابت مانده است. در گذشته، خواندن اوستا ساختار کاملاً سنتی داشت. بیشتر نیایش‌ها در آتشکده و زیر نظر موبدان انجام می‌شد؛ نمازگزاران باید سدره و کشتی بر تن می‌کردند، رو به روشنایی می‌ایستادند و بخش‌هایی از خرده‌اوستا یا گاهان را با آداب دقیق و زمان‌بندی مشخص می‌خواندند. این ساختار منظم، سبب می‌شد نیایش نه فقط عمل معنوی، بلکه نوعی «حضور در جامعه دینی» باشد.

اما در روزگار امروز، با توجه به شرایط زندگی مدرن، بسیاری از این تشریفات ساده‌تر شده‌اند. زرتشتیان هنوز سدره و کشتی را به‌عنوان نماد پاکی و پیمان با راستی گرامی می‌دارند، اما نیایش خانگی جایگاه پررنگ‌تری یافته است. اکنون نماز را می‌توان در خانه، در محیط‌های آرام، حتی با یک شمع یا چراغ به‌جای آتشکده انجام داد. بسیاری از خانواده‌ها از کتاب «نماز در دین زرتشتی» یا نسخه‌های چاپی خرده اوستا استفاده می‌کنند تا نیایش را برای نوجوانان قابل‌فهم‌تر و در دسترس‌تر کنند.

یکی از تغییرات مهم دیگر، جایگزین یا همراه شدن زبان فارسی با اوستایی است. بسیاری از موبدان این را اقدامی مثبت می‌دانند؛ زیرا فهم متن برای نسل‌های امروز اهمیت بیشتری دارد. نوجوانان و جوانان امروزی گاه نیایش‌های روزانه را کوتاه‌تر، ساده‌تر و به زبان فارسی می‌خوانند؛ اما تلاش دارند معنای پشت آن را درک کنند—چیزی که با روح آزادی و خردورزی آیین زرتشتی هماهنگ است.

نیایش جمعی در آتشکده‌ها همچنان اهمیت دارد، اما بر خلاف گذشته دیگر «تنها مکان رسمی نماز» نیست. مراسم‌های آیینی، جشن‌های ماهانه و گردهمایی‌های خانوادگی اکنون بخشی از نیایش جمعی را تشکیل می‌دهد. در کنار آن، نیایش فردی نیز ارزش بیشتری پیدا کرده است؛ بسیاری در خلوتِ خانه، با روشن کردن چراغ یا پوشیدن کلاه نیایش، لحظه‌ای با خویشتن و با نور اهورامزدا خلوت می‌کنند.

این تغییرات نشان می‌دهد که نیایش زرتشتی، هرچند ساده‌تر شده، اما همچنان عمیق، آزادانه و معنابنیاد باقی مانده است—همان‌گونه که در اصلِ گات‌هاییِ آن آمده: پاکی درونی مهم‌تر از شکل بیرونی است.

 

۸. پیوند نماز و نیایش با اخلاق و زندگی روزمره

در آیین زرتشتی، نیایش تنها عملی مذهبی نیست؛ بلکه تمرینی روزانه برای ساختن منش نیک و زندگی اخلاقی است. نیایش انسان را از شتاب روزمره بیرون می‌کشد و او را در برابر نور، سکوت و درون خودش قرار می‌دهد. همین مکث کوتاه، سرچشمهٔ آرامشی می‌شود که به خانواده و محیط کار نیز سرایت می‌کند.

یکی از مهم‌ترین آثار نیایش، آرامش خانوادگی است. در بسیاری از خانه‌های زرتشتی، نیایش صبحگاهی— اگر کوتاه باشد—فضایی از مهربانی و نرم‌خویی را در خانواده ایجاد می‌کند. پوشیدن سدره و بستن کشتی نیز نقش نمادین مهمی در یادآوری «اندیشه نیک» دارد و سبب می‌شود اختلاف‌ها با احترام و خرد حل شوند.

از سوی دیگر، نیایش ابزاری برای کنترل خشم است. در گات‌ها بارها بر این تأکید می‌شود که شناخت درون و مهار احساسات، کلید رسیدن به راستی است. وقتی فرد، رو‌به‌روشنایی می‌ایستد و چند بند از اوستا را زمزمه می‌کند، ذهن آشفته‌اش سامان می‌گیرد و واکنش‌های تند جای خود را به رفتار سنجیده می‌دهد. به همین دلیل بسیاری از خانواده‌ها توصیه می‌کنند نوجوانان پیش از خواب یا پس از یک روز سخت، چند دقیقه نیایش شبانه داشته باشند.

نیایش تأثیر مستقیمی بر فرهنگ کار، صداقت و مسئولیت‌پذیری نیز دارد. روح این آیین، پاکی اندیشه و درستی کردار است؛ بنابراین یادآوری روزانهٔ این مفاهیم، انسان را در کار و تصمیم‌ها منظم‌تر، راست‌کردارتر و وفادارتر می‌کند.

برای کودکان نیز نیایش نقش تربیتی ویژه‌ای دارد. آشنایی با سدره و کشتی، روشن کردن چراغ روغنی نیایش، عود (اگربتی)، بوی خوش یا گذاشتن کلاه نیایش هنگام دعا، حس تعلق و معنویت را در آنان زنده می‌کند و اخلاق نیک را از همان سال‌های نخست در رفتارشان می‌نشاند.

در نهایت، نیایش در دین زرتشتی نه یک «وظیفه»، بلکه ابزاری تربیتی برای پرورش انسانِ آرام‌تر، مهربان‌تر و خردمندتر است—انسانی که مسیر راستی را در زندگی روزمره ادامه می‌دهد.

 

۹. روزه در دین زرتشتی؛ از پرهیز تا پاکی تن و روان

روزه‌داری در سنت‌های دینی جهان، شکل‌ها و فلسفه‌های گوناگونی دارد؛ اما در دین زرتشتی، این مفهوم معنایی کاملاً متفاوت و انسانی پیدا می‌کند. برخلاف بسیاری از ادیان که روزه را در قالب امتناع کامل از خوردن و آشامیدن تعریف می‌کنند، در آموزه‌های زرتشتی چنین نوع روزه‌داری نه‌تنها توصیه نشده، بلکه ناروا دانسته شده است. علت آن روشن است: تن، جایگاه روان و ابزار پیشبرد اندیشه و کردار نیک است؛ پس آزار دادن آن با گرسنگی شدید، نه پاکی می‌آفریند و نه نیروی معنوی.

در پاسخ‌های رسمی موبدان و پژوهشگران این آیین آمده است:
«روزه‌ای که تن را از کار می‌اندازد، پذیرفته نیست؛ زیرا انسان باید نیرو، شادابی و توان انجام کار نیک داشته باشد.»

این نگاه، روح کلی آیین زرتشت را نمایان می‌کند؛ آیینی که در آن سلامت، شادی، اعتدال و میانه‌روی ارزش‌هایی بنیادی هستند.

 

«روزه» به معنای زرتشتی؛ پرهیز، نه محرومیت

آنچه امروزه به عنوان «روزه زرتشتی» شناخته می‌شود، در حقیقت پرهیز از برخی خوراکی‌ها در روزهای مشخص است؛ روزهایی که در تقویم سنتی به «نَبُر» (Nabor) شهرت دارند. نَبُرها روزهایی‌اند که متون دینی و سنت‌های کهن توصیه کرده‌اند فرد از خوردن گوشت پرهیز کند.

این پرهیز دو پیام مهم دارد:

- تقویت مهر و مهربانی با جانوران

از نگاه زرتشتی، همهٔ آفریدگان اهورامزدا محترم‌اند. پرهیز از گوشت در روزهای خاص، یادآور مهربانی با گله‌ها و جانوران سودمند است؛ همان پیام مهمی که در گاهان نیز به آن اشاره شده است.

- تمرین اعتدال و پرهیز از افراط

زرتشتیان باور دارند که انسان باید همیشه میان نیاز جسم و آرامش روان تعادل برقرار کند. پرهیزهای غذایی در نَبُرها فرصتی است برای یادآوری همین تعادل.

 

چرا زرتشتیان «روزهٔ سخت» نمی‌گیرند؟

این سؤال در منابع معتبر بارها مطرح شده و پاسخ آن ثابت است:
گرسنگی طولانی، روان و تن را ضعیف می‌کند و انسان را از توان انجام کارهای نیک تهی می‌سازد.

در آیین زرتشتی، اصل بر این است که:

انسان باید پرنیرو باشد تا بتواند در جهان اثرگذار باشد.

• باید شاد و تندرست باشد تا بتواند با دیگران مهربانانه رفتار کند.

• باید ذهن آرام و آگاه داشته باشد تا اندیشهٔ نیک در او شکوفا شود.

روزهٔ سخت، این ویژگی‌ها را تضعیف می‌کند و برخلاف فلسفهٔ اخلاقی آیین است.

 

پیوند پرهیز غذایی با پاکی معنوی

هرچند زرتشتیان روزهٔ سخت نمی‌گیرند، اما اندیشهٔ «پاک کردن درون» با پرهیز همراه است. در متن‌های سنتی آمده است که پرهیز از برخی خوردنی‌ها می‌تواند فرصت مناسبی برای تفکر، آرام‌سازی ذهن و تمرین خویشتن‌داری باشد. این پرهیزها، نه با هدف تحمل رنج، بلکه برای بازگشت به ساده‌زیستی و نظم در خوردن انجام می‌شود.

به همین دلیل است که در روزهای نَبُر توصیه می‌شود:

• از پرخوری دوری شود

• از خوردن غذاهای سنگین و گوشتی پرهیز گردد

• غذاهای سبک، گیاهی و طبیعی مصرف شود

• ذهن و دل به آرامش، مهربانی و سپاسگزاری نزدیک‌تر گردد

 

روزهٔ زرتشتی؛ تمرین زندگی متعادل

در نهایت، روزه در آیین زرتشتی یعنی:
پرهیز آگاهانه، زندگی متعادل و مراقبت از تن و روان.

این نگاه، همان روح اصلی دین زرتشتی را آشکار می‌کند؛ دینی که در آن:

• هر حرکت باید بر پایهٔ خرد باشد، نه اجبار

• هر کار نیک باید از دل برخیزد، نه از ترس

• و هر تغییر معنوی باید همراه با سلامت، شادی و روشنایی باشد

جدول روزهای نَبُر (پرهیز از خوردن گوشت)

جمع‌بندی؛ نماز و نیایش و روزه، پلی میان انسان و روشنایی

در سراسر این نوشتار دیدیم که نماز، نیایش و روزه‌ی زرتشتیان (نَبُر) نه «تکلیف‌هایی اجباری»، بلکه سه راه متفاوت برای رسیدن به یک هدف مشترک‌اند: پاکی، آرامش و روشنایی درونی. آنچه این سنت‌های معنوی را به هم پیوند می‌دهد، روح مشترک آنهاست؛ روحی که از درون اوستا می‌وزد و انسان را به سوی زندگی هماهنگ با اشا—راه راستی—دعوت می‌کند.

زیبایی معنویت زرتشتی را می‌توان در سه اصل خلاصه کرد: آزادی، خرد، پاکی.
آزادی، زیرا هیچ‌کس نه به نیایش مجبور است و نه به روزهٔ رنج‌آور؛ هر عملی تنها زمانی ارزشمند می‌شود که از دل برخیزد. خرد، زیرا هر نیایش باید بر پایهٔ فهم، آگاهی و اندیشهٔ روشن باشد، نه صرف تکرار واژه‌ها. و پاکی، زیرا هم نماز و هم نَبُر، پیش از هر چیز دعوتی برای پالودنِ درون هستند؛ انسان با شستن دست و رو، با روکردن به نور، یا با پرهیز از آزار جانوران در روزهای نَبُر، نخست از ناآرامی‌ها و آلودگی‌های ذهنی رها می‌شود.

در حقیقت، نیایش و روزه هر دو پلی هستند میان انسان و روشنایی. نیایش، سکوتی آرام در برابر نور است؛ فرصتی برای گفت‌وگو با خویشتن. روزه‌ی زرتشتی نیز—که در آن پرهیز از گوشت و مهربانی با آفریدگان اصل اساسی است—تمرینی برای لطافت قلب و ارزش‌نهادن به زندگی است. زرتشتیان معتقدند که این دو عمل، زمانی بیشترین اثر را دارند که نه از سر اجبار، بلکه از روی آرامش درونی و آزادی انتخاب انجام شوند.

در کنار این سادگی، نمادهایی همچون سدرهٔ سفید، کشتی سه‌ریسمانه و کلاه نیایش نیز نقشی آرام اما مؤثر در فضای نیایش دارند. این پوشش‌ها تشریفات نیستند؛ یادآور پاکی، نظم و فروتنی‌اند. خانواده‌هایی که نیاز به این لوازم دارند، معمولاً آن‌ها را از بخش «لباس‌های آیینی و دست‌دوزهای سنتی زرتشتی» تهیه می‌کنند؛ همان‌گونه که برای نیایش‌های خانگی از «بوی خوش و لوازم نیایش» بهره می‌گیرند. این ابزارها تنها فضای تمرکز را فراهم می‌کنند، نه الزام یک عبادت.

اکنون که با معنا، فلسفه، زمان‌ها و شیوه‌های نیایش و همچنین با مفهوم اصیل روزه در دین زرتشتی آشنا شدیم، می‌توان پیام اصلی این مقاله را در یک جمله خلاصه کرد:
معنویت زرتشتی، دعوتی آزادانه به روشنایی است؛ راهی برای زندگی پاک، خردمندانه و آرام.

هر کس می‌تواند این روشنایی را تجربه کند؛ با اوستای کهن یا فارسی روان، در خانه یا آتشکده، در لحظه‌ای از نیایش یا روزی از نَبُر. همین که دل آرام شود و اندیشه روشن گردد، نور راه خود را نشان خواهد داد—نوری که هزاران سال است از ایران‌زمین به ارث مانده و امروز نیز می‌تواند مسیر ما را روشن‌تر کند.

 

 

یاری‌نامه (منابع پژوهشی)

۱. منابع اوستایی و متون کلاسیک دین زرتشتی

• اوستا – نسخه‌های منتشرشده شامل بخش‌های یسنا، ویسپرد، وندیداد و خرده‌اوستا.
  به‌ویژه خرده‌اوستا برای نیایش‌های روزانه و گاه‌بَخوانی.
• گات‌ها (سرودهای اشوزرتشت) – بنیادین‌ترین بخش اوستا، شامل آموزه‌های اخلاقی و فلسفی دربارهٔ راستی، خرد و نیایش.
  (ارجاع برای مطالعه: کتاب گات‌ها، سرودهای زرتشت – موجود در فروشگاه گالری آرشادی.)
• پژوهش‌های اوستایی و پهلوی – از جمله متون کلاسیک دربارهٔ تقویم دینی، گاه‌ها و ساختار نیایش در آیین باستان.

۲. گفتارها و پاسخ‌های دین‌پژوهی موبدان معاصر

• مجموعهٔ پرسش و پاسخ‌های دینی موبد کوروش نیکنام
• نوشتارهای پژوهشی پدرام سروش‌پور
• وبگاه انجمن موبدان تهران

۳.منابع پژوهشی و ژورنالیستی

• هفته‌نامه امرداد – مقالهٔ «نیایش در آیین زرتشتی»
• پژوهش‌های دانشگاهی دربارهٔ دین زرتشتی

۴. کتاب‌ها و چاپ‌های معتبر در زمینهٔ نیایش

• کتاب نماز در دین زرتشت
• خرده‌اوستا با آوانویسی و ترجمه

۵. منابع تکمیلی و فرهنگ‌نامه‌ها

• فرهنگ ایران باستان
• مقالات ایران‌شناسی دربارهٔ تقویم زرتشتی
• پژوهش‌های آیینی دربارهٔ آتش، نور و پاکی

۶.منابع میدانی و سنت زنده

• روایت‌های شفاهی خانواده‌های زرتشتی در یزد، کرمان و تهران
• ثبت تجربه‌های نیایش در آتشکده‌ها
• مشاهدهٔ عملی شیوهٔ نیایش با لباس‌های آیینی و لوازم سنتی
  نیز تدوین شده است تا تصویری واقعی، امروزی و مستند ارائه شود.